Yalnızca İzmit’in değil tüm Doğu Marmara’nın en eski okullarından birisi, Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında ortaokul seviyesindeki rüştiye okullarının yaygınlaştırılması amacıyla kurulan “Rüştiye Okulları Nezareti”nin hazırladığı Millî Eğitim Tüzüğünde rüştiyelerden bir derece daha yüksek ve bugünkü lise seviyesinde idâdîlerden de bahsedilir. Bu okulların hem yüksek okullar için öğrenci hem de devletin üst kademelerine memur yetiştirmek için planlandığı ve ona uygun bir program yürütüldüğü görülür. Ancak bu amaca hizmet edecek idâdî binalarını yapacak mimar ve plan sıkıntısının yaşanması nedeniyle yeni yapılacak okulların planları Avrupa’dan araştırılmış ve sonucunda Fransa’nın Paris kentinde uygulanan bina biçimleri uygun bulunmuştur. İncelemek için bulunan bina planları üç tip olup, orta büyüklükteki planın çoğunlukla tatbiki uygun görülmüştür. Yapılış amacı ve planı yukarıda açıklanan idâdîlerden birinin İzmit’te açılmasına da Maarif Nezaretinin emriyle karar verilmiş, yer olarak da eski Bağdat sonra İstanbul ve hâlen İnönü Caddesi isimlerini alan cadde ile Alemdar Caddesi’nin kesiştiği köşedeki eski Şer’iye Mahkemesinin binasının olduğu arsa düşünülmüştür. Mahkeme binası yıktırılarak 1884 yılında temeli atılan okul binasının inşaatı iki senede tamamlanmıştır. 21 Eylül 1885‘de resmî açılışı yapılan bina 12 Eylül 1887’de ‘Mekteb-i İdâdî’ adıyla, altı kişilik eğitim heyeti ve bir derslikle faaliyete geçmiştir. Binayı yaptıran kişinin Sultan II. Mahmut‘un torunu ve Sultan Abdülmecit‘in oğlu II. Abdülhamit olduğu ve maliyetinin o günkü para birimiyle 439.785 kuruş olduğu bilinmektedir.

Okul, 1892 yılında sekiz mezun, bunu takip eden 22 yıllık idâdî döneminde de toplam 552 mezun vermiştir. 1913 senesinde “Sultânî” adını alan okul, 1919’a kadar geçen dönemde 17 mezun vermiştir. I. Dünya Savaşı (1914-1918) yıllarında okulun aynı zamanda öğretmen okulu olarak da kullanıldığı sanılmaktadır. Yusuf Ziya ORTAÇ, Sultânî döneminde okulda ders vermiş ünlü isimlerdendir. Okul, Birinci Dünya Savaşı döneminde hastane olarak da kullanıldığından öğrenciler geçici binalarda öğrenime devam etmişlerdir.

İzmit’in geri alınmasından sonra 1922-1923 öğretim yılı başında ortaokul olarak açılan okulun adı “Akçakoca Numune Mektebi”dir. O yıllarda öğrenci azlığı nedeniyle ortaokul talebeleri bugünkü Kız Meslek Lisesi binasına nakledilmiş, bina ise ilkokul olarak tahsis edilmiştir.

Cumhuriyet devri başında okul “Leyli (yatılı) İzmit Sultânîyesi” adı ile tedrisata devam etmiş daha sonraları sırasıyla “Nehari (gündüzlü) Sultânî”, “Lise”, “Orta Mektep” adlarını almıştır. 1926 yılına kadar sadece erkeklerin okuduğu okula bu yıldan itibaren kız öğrenciler de kabul edilmeye başlanmıştır. Okula kayıt olan ilk kız öğrenci sayısı on yedidir.

Uzun yıllar bakımsız kalan okul, 1931 yılında Maarif Vekâletinin ciddi bir bütçe ayırmasıyla onarımdan geçirilmiş. 19 Haziran 1943 tarihindeki Adapazarı Hendek depreminde okulun çatı kısmı ciddi zarara uğramış fakat kısa sürede tamir edilmiştir.

1945 yılına kadar ortaokul adı altında faaliyet gösteren okul, bu tarihte liseye dönüştürülmüş, tek müdürlük yönetiminde toplanarak adı İzmit Lisesi olarak belirlenmiştir.

Okulun spor salonu olarak kullanılan bölümü ilk yapılışı bakımından toplantı ve müsamere salonu olarak planlanmış olup, 1950-1951 eğitim ve öğretim yılında büyük gayretlerle spor salonu haline getirilmiştir. 1956-1959 mali yıllarında gönderilen ödenekle ahşap bina betonarmeye döndürülmüş, dört derslik daha ilave edilerek tamir edilmiş ve genişletilmiştir. 1965-1966 eğitim ve öğretim yılında İzmit Lisesi ile Merkez (İzmit) Ortaokulu tamamen ayrılmış; lise yeni bina ile spor salonunun bulunduğu bölümde faaliyetini sürdürürken eski idâdî binası İzmit Ortaokulu olarak devam etmiştir. 1968-1969 öğretim yılında okula 12 derslikli bir bina eklenmiştir. 1993- 1994 eğitim ve öğretim yılından itibaren yabancı dil ağırlıklı lise haline gelen okul, 17 Ağustos 1999 depreminde aldığı hasar sebebiyle 1999-2000 eğitim ve öğretim yılında Kanlıbağ’da bulunan Kız İmam Hatip Lisesi binasında eğitime devam etmiş, kendi binasına öğretim yılı sonlarına doğru dönmüştür.

Okul, 2005 yılından günümüze kadar Anadolu lisesi statüsünde faaliyetlerini sürdürmektedir. Ancak köklü geçmişi ve tarihi özellikleri yüzünden adı değiştirilmemiş ve “Anadolu” kelimesi ilave edilmemiştir.

Bina, dikdörtgen planlı olup tamamen simetriktir. Üç kat ve bir çatı arasından oluşmaktadır. Taşıyıcı sistemi yığmadır. Dış cephe benzemeleri Art Nouvea (Zarif dekoratif süslemelerin ön plana çıktığı, kıvrımların ve bitkisel desenlerin sıklıkla kullanıldığı bir sanat akımıdır.) tarzıdır. Firiz, söve, rozet, köşe, kabaran, palmet elemanları ile süslenmiştir. Pencereleri kemerlidir. İç yüzeyde taşıyıcı kemer formu görülmekte olup dış cephede cumba pencereleri dışında, taş söveler ile formal nitelik kazandırılarak taşıyıcının niteliği gizlenmiştir. Cumba pencereler ise dış cephede tam kemere daha yakın olup yine taşıyıcı form gizlenmiştir. Taşıyıcı form kemer oldukça basıktır. İç kapılar aynı şekilde basık kemer formlu olup yer yüzeyi düz hatlı ahşap pervazlıdır. Bina orijinal yapısını 1920’li yıllardan sonra değişik aşamalarda kaybetmiştir.2001’de restorasyon projesi hazırlatılmış ve uygulanmıştır.

İstanbul II nolu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından 26.09.1986’da tescil edilmiştir.

1.Kitabe:
Sultan Mahmud’ün-neyyir etmekde teksir-i hüner
Şahiden yeter bu nev eser-i tamim daniş-i matlubu

2.Kitabe:
İdâdî Mektebi

3.Kitabe:
Fâik-i bi-ilham-ı mecid tarih-i kevser-veş bedîd
Yapdırdı Hân-ı Abdülhamid çok lütf idüb bu mektebi
Hicri 1303 (Miladi 1885)

Kaynak:
[1]https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kocaeli/kulturenvanteri/zmit-mektebi-dadisi

[2]http://ogm.meb.gov.tr/yuz-tarihi-lise/1887-IZMIT-LISESI.html

[3]Örs, T. H. (2019). İzmit İdadi Mektebi. İnsan ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (1), 230-241.

[4]Kitabe Çevirisi:
●Tarihçi, Yazar Recep KANKAL
● İzmit Anadolu İmam Hatip Lisesi Müdür Yardımcısı Yılmaz KIRGÖZ
●Kandıra Çorallar Köyü Cami İmamı Seyfettin KORKMAZ