İzmit ilçesi Turgut Mahallesinde yer almaktadır. İsmail Gaspıralı 21 Mart 1851’de Kırım’ın Avcıköy beldesinde doğmuştur. Babası Mustafa Ağa Gaspıra köyünde doğduğundan dolayı İsmail Bey’e soyluluk unvanı olarak “Gaspirinski” (Türkçe’de Gaspıralı) lakabı verilmiştir.

Gaspıralı  Kırım’ın  yüksek  ailelerinden  birine  mensup  olmuştur.  Gaspıralı eğitimine  ilk  olarak  Bahçesaray’da  mahalle  mektebinde  başlamıştır.  Burada  Hacı  İsmail Efendi  adlı  bir  öğretmenden  alfabeyi  öğrenmiştir.  10 yaşına  geldiğinde  Akmescit’teki ortaokula  gönderilmiş  ve orada iki  sene  kaldıktan  sonra  Varonej  şehrindeki  askeri  okula kaydı  yapılmıştır.  Oradan da  Moskova’daki  askeri  liseye  yerleştirilmiştir.  1867 yılında 16 yaşında  iken  Litvanya  Türk’ü  olan  arkadaşı  Mustafa  Mirza  Davidoviç  ile  birlikte  Girit’e savaşmak  için  Kırım’a  ve  oradan  da  Odesa’ya  kadar  gitmiş,  ancak  jandarmalar tarafından  yakalanarak  Bahçesaray’a  gönderilmiştir.  Bu  olaydan sonra  Moskova’da  bir  askeri  idadide  eğitim  gördüğü  halde  bitirememiştir.  Gaspıralı’nın yaşadığı  inançlı  ve  milliyetçi  Rus  muhiti,  onu  Ruslaştırmak  yerine  aksine  ruhunda şiddetli  Türklük  hissini  uyandırmıştır.

Etkilendiği  durum  İsmail Gaspıralı’yı  Türk  milliyetçiliğinin  güçlü  savunucusu  ve  milletine  yapacağı  hizmetlerin eşsiz  kahramanı  haline  getirmiştir.  İsmail  Gaspıralı  aşırı  Rus  milliyetçisi olmasına  rağmen  Katkov  ile  arkadaşlık  kurarak  Rus  milliyetçiliğini,  liberal  ve  aşırı akımları  onun  vasıtasıyla  öğrenmiştir.  Türk  asıllı  olduğu  için  ve karakteri  itibariyle  Gaspıralı  bu  akımlara  katılmamıştır.  İsmail  Bey İslam  dünyasının  da  uyanması  için  büyük  çaba  göstermiştir.  Onun  Mısır’da  bir  İslam kongresi  düzenlemek  için  yaptığı  çalışmalar,  Hint  Müslümanlarının  arasına  girip çalışması  bunun örneğidir.  İsmail  Gaspıralı  İslamcılık  ve Türkçülük  için  mücadelesini  bir arada  yürütmüştür.  Şöyle  ki  Gaspıralı  İsmail  Bey  Türk  ve  Müslüman  toplumuna mensup  olduğu  için,  Türklük  ve  Müslümanlık  bilinci  bütün  düşüncelerinin  temel  unsuru olmuştur.  Gaspıralı  toplumu  temsil  eden  bu  kavramları  birbirinden  ayırt  ederek  ve vasıflarını  tanıyarak  onları  hem  kendi  içlerinde  hem  de  birbirleriyle  olan  ilişkilerinde  asıl sloganı  olan  “birlik”  kavramı  çerçevesinde  kabul  etmiştir.  İsmail  Bey  Gaspıralı mücadelesini  de  bu  yönde  sürdürmüştür.  İsmail  Gaspıralı’nın yaşadığı  dönemde  Rusya’daki  Türkler  sosyal  ve  siyasi  gelenekleri  gerilemiş  bir  ulus haline  gelmişti.  Bu  onların  millet  şuurunu  kaybetmesine  neden  olmuştu.  Rus  Çarlığı, egemenliği  altına  aldığı  bölgelerde  yaşayan  Türklerin  birlik  olacağı  takdirde  Türkleri yönetiminde  tutamayacağını  düşünerek  çeşitli  adlar  ve  milletlere  bölmeye  çalışmıştır. Rus  Çarlığı  Türklere  Tatar,  Kırgız,  Türkmen,  Azerbaycan,  Özbek,  Türkmen  gibi isimler  vererek  yok  etmek  teşebbüsünde  bulunmuştur. Gaspıralı  Rusya  Müslümanları  için  kullanılan  Tatar  kelimesine  tepki  göstermiş ve  Türk  olduğunu  sık  sık  vurgulamıştır.  Gaspıralı  Tatar  diye  bir  milletin  olmadığını aslında  Tatar  olarak  adlandırılanların  da  Türk  olduğunu  dile  getirmiştir.  İsmail  Bey  Türklük  için  faaliyete  başlarken  fikir,  lisan  ve  his  birliği  düsturunu kullanmıştır.  İsmail  Gaspıralı’nın  izlediği  amaç  Türklere  kendilerini  tanıtmak,  milliyet bilincini  geliştirerek  onlara  bir  olduklarını  telkin  etmektir.  Gaspıralı’ya  göre  fikir,  lisan  ve his  birliğini  duymuş  olan  bir  millet  zaten  milliyet  şuurunu  ve  milli  maneviyatını  kavramış demektir.

Bu  amaç  doğrultusunda  Gaspıralı  İsmail  Bey  Türklere  milliyetçilik  bilincini yeniden  kazandırmak  için  cehaletle  mücadele  etmeye  başlamıştır.  Bunun  için  de  etkili amil  olarak  basın  ve  okula  başvurmuştur.  Okul  ve  basın  işte  Türklüğü  kurtaracak  iki silahtır!  Gaspıralı  bütün  hayatı  boyunca  Türkleri  bu  iki  silahla  hazırlamıştır.  İsmail  Bey’in buna  yönelik  ilk  girişimi  Bahçesaray’da  tesis  etmiş  olduğu  gazete  ilk  Türkçe  yayınlanan “Tercüman”  gazetesidir .  İsmail  Gaspıralı  “Tercüman”  gazetesi aracılığıyla  ortaya  attığı  düşünceleri  ve  Türk  dünyasının  gelişmesi  için  “Dilde,  fikirde, işte  birlik”  sloganı  ile  İstanbul  Türkçesine  yakın  ortak  bir  yazı  dili  oluşturulmasını istemiştir.  Gaspıralı  İsmail  Bey  Türk  milliyetçiliği  cereyanını aşılamak  için  ilk  aşamada  Rusya  Türklerini  Rusya  Müslümanları  olarak  mücadeleye çağırmıştır.  Bundan  başka  İslam  ülkeleri  arasında  en  gelişmiş  olanı  Türk  milleti olmuştur.  Türkleri  yöneten  önderlerin  İslam  alemini  unutmaması  doğu  milletlerini  de kurtarabilirdi.  İsmail  Bey’in  İslamcılıkla  ilgili  düşünceleri  tamamen  bu  yönde  olmuştur.  O  yıllarda  Rusya  Müslümanlarında  toplumsal  yapı  dini  formlar çerçevesinde  şekillenmiştir.  Toplumun  dini  zihniyeti  değişime  karşı  durgunluk göstermiştir.  Çağdaş  dünyaya  uyum  sürecinde  toplumun  kendini  yenilemeden  ve değişmeden  hayatına  devam  edebilmesi  birçok  zorluğu  ortaya  koymuştur.  Dünyadaki yaşam  şartlarının  değişmesi  artık  dinin  toplumsal  yapıyı  tek  başına  tekeline alamayacağını  göstermekteydi.  Bu  doğrultuda  toplumu  oluşturan  diğer  unsurların  neler olduğu  ve  toplumun  kültürel  unsurlarını  kaybetmeden  modern  kültürel  yapıyı benimsemesi  için  tartışmalar  gündeme  getirilmiştir.  Toplumun  kültür  bakımından gelişmeye  başlaması  dini  değerlerin  yanında  artık  milliyetçilik  kavramının  da toplumdaki  yükselişini  gerektirmiştir.  Gaspıralı  toplumun  modern  bir millet  haline  gelmesi  için  edebi  dilin  oluşmasını,  eğitimde  skolastik  düşüncelerin ortadan  kalkmasını,  toplumun  temelini  oluşturan  kadınların  yaşama daha  aktif  katılması ve  dinin  değişen  toplumsal  şartlara  ve  gereksinimlere  göre  yeniden  şekillenmesini sağlamıştır.  Gaspıralı  Türkler  arasında  dil  birlikteliği  sağlandığı  takdirde  siyasi  birliktelik için  toplumsal  ve  kültürel  tabanın  ortaya  çıkacağını  öngörmüştür. İsmail  Gaspıralı’ya  göre  milliyet  bilincine  sahip  olmak  ve  millet  aşamasına gelmek  için  mevcut  gerilikten  ve  esaretten  kurtulmak  gerekmekteydi.  İsmail  Gaspıralı meselenin  çözümü  için  görüşlerini  ve  önerisini  sistemli  bir  programa  göre  hazırlamıştır. Gaspıralı’nın  belirlediği  programa  göre  öncelikle  Çarlık  Rusya’sında  yaşayan Türklere,  sonra  Türk  dünyasındaki  Türk  topluluklarına  “milli  kimlik”  kazandırmak  ve Türklük  şuurunu  telkin  etmek olmuştur.  Bir  diğer  amacı  ise  milli  kimliğini  unutmuş  ve kendini  dini  kimlikle  “ümmet”  olarak  niteleyen  ve  Rusya’da  “inorodetsi”  statüsünde  yer alan  Türklerin  millet  konumuna  gelmesini  sağlamaktı.  İsmail Gaspıralı  bu  çalışmalarını  sürdürürken  onun  fikir  ve  ideallerinden  tedirginlik  duyan  Rus Hükümeti  ve  kendisine  karşı  çıkan  tutucu  çevreler  ile  mücadele  etmiştir.  Gaspıralı  Rus olmayan  halklara  uygulanan  baskı,  şiddet  ve  milli  kimliği  unutturma  politikası şartlarında  bu  Türk  Halklarını  ortak  bir  dil  ve  kimlik  etrafında  birleştirmek  için uğraşmıştır. İsmail  Gaspıralı  “Gün  Doğdu”  romanını  1905  yılında  “Kart  Ağay”  imzasıyla yazmıştır.  Bu  eser  Danyal  Bey  adlı  Kırım’lı  bir  gencin  kendi  toplumunu  kalkındırmak  için yapmak  istediklerini  ele  almıştır.  Eser  tamamlanmamıştır.  Zeki  Velidi  Togan  bu  eserin biyografik  karakter  taşıdığını  belirtmiştir.  İsmail  Gaspıralı  Türklük için  mücadelesine  başlarken  neler  düşündüğünü,  hissettiğini  ve  neler  yapmak  istediğini yayın  yoluyla  milletine  ulaştırmak  istemiştir.  Bu  doğrultuda  Gaspıralı  “Gün  Doğdu” romanını  kaleme  almış  ve  kendisini  bu  eserde  Danyal  Bey  adıyla  anlatmıştır.  İsmail  Gaspıralı  Milliyetçiliğin  savunuculuğunu  ve  İslam  dinine  ait  değerlerin korunmasını  Danyal  Bey  karakteriyle  ifade  edebilmiştir.

Kaynak:
ABİD, S. (2015). İsmail Gaspıralı’nın “Gün Doğdu” Romanında Varlığını Millete Feda Etmiş Kahraman Danyal Bey Üzerine. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 3;(6).